Τρίτη 13 Φεβρουαρίου 2018

Το σύνορο ως δέρμα


το σώμα ως τόπος
(έργο της Α. από δραματοθεραπευτική συνεδρία)

Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις και πλήθος βιβλιογραφικών πηγών που συμφωνούν στο ότι υπάρχει μία αναλογία στα ψυχικά φαινόμενα που αφορούν το άτομο και σε αυτά που αφορούν την κοινωνία. Μπορούμε δηλαδή να παρατηρήσουμε πως  ό,τι συμβαίνει σε προσωπικό επίπεδο μπορούμε να το δούμε και στο κοινωνικό. Το τραύμα, για παράδειγμα, μπορεί να είναι ατομικό, οικογενειακό ή συλλογικό. Να εγγράφεται στην ιστορία και να ταλαιπωρεί για γενιές ολόκληρες ένα έθνος, έναν λαό, μία υποομάδα. Να έχει τις ίδιες συνέπειες και το ίδιο μοτίβο με αυτό που συμβαίνει σε ατομικό επίπεδο (π.χ. να υπάρχει απώθηση του τραυματικού γεγονότος, το θύμα να περνά στην θέση του θύτη, να υπάρχει επαναληπτικότητα κλπ).

Πριν λίγα χρόνια, κατά την έναρξη της οικονομικής κρίσης, υπήρξαν πολλές συγχωνεύσεις εταιρειών και τραπεζών. Μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση πώς το γεγονός μίας εταιρικής συγχώνευσης επέφερε πολλές φορές ανεξέλεγκτο άγχος στους υπαλλήλους και τα στελέχη των οργανισμών που συνενώνονταν. Επρόκειτο για ένα άγχος που δεν στηρίζοταν τόσο σε κάποια επώδυνη πραγματικότητα, αλλά κυρίως, σε κάτι φαντασιακό που είχε να κάνει με τα όρια του οργανισμού που διαλυόταν για να επαναδομηθεί μία νέα εταιρική ταυτότητα. Για τον λόγο αυτό, σε κάθε εταιρική συγχώνευση χρειάζεται και μελέτη για την στήριξη του προσωπικού.

Αυτή την μορφή άγχους που αγγίζει τα όρια της ύπαρξης και κλονίζει την ταυτότητα του ατόμου, το βλέπουμε στον ψυχωτικό ασθενή. Δεν είναι όμως σπάνιο να συναντιέται και σε μη ψυχωτικά άτομα, όταν η κατάσταση στην οποία βρίσκονται φέρει σε κρίση την ταυτότητα.

Το "ψυχωτικό" αυτό άγχος μπορούμε εύκολα να το διακρίνουμε σε κάθε στιγμή που κινδυνεύει το όριο μεταξύ του Εγώ και του Άλλου. Αυτό είναι άλλωστε και ένα από τα βασικά ζητήματα της ψύχωσης.  Ο ψυχωτικός ασθενής δεν ξεχωρίζει αν η φωνή που ακούει προέρχεται από την σκέψη του ή από κάποια άλλη πηγή. Βλέπει τον άλλον και νομίζει ότι διαβάζει το μυαλό του, ή ότι πονάει μέσω της σπλήνας του άλλου κλπ. Σε άλλη περίπτωση απτικών ψευδαισθήσεων βλέπουμε ψευδαισθήσεις όπως το μεγάλωμα των χεριών, σμίκρυνση μελών κλπ.

Το σώμα ως όριο ταυτότητας είναι αυτό που μας διαφοροποιεί από τον υπόλοιπο κόσμο. Είναι το πρωταρχικό στοιχείο ταυτότητας. Το σώμα είναι ο τόπος της ύπαρξής μας.  Εγγράφεται πάνω του η ιστορία μας. Για τον λόγο αυτό, πιστεύω ακράδαντα ότι η ψυχοθεραπευτική προσέγγιση της ψύχωσης δεν μπορεί να μην περιλαμβάνει και δουλειά με το σώμα. Χρειάζεται να βιωθεί το σώμα και να γίνει αισθητό από τον ψυχωτικό ασθενή ότι το όριο του είναι το δέρμα του. Αυτό είναι το σύνορο με τον έξω κόσμο, αλλά και το σημείο επαφής του με τον άλλον.

Το σώμα έχει μέλη. Αυτή η μεταφορά είναι ζωντανή σε κάθε οργανισμό (και η ίδια η λέξη οργανισμός αναφέρεται σε αυτό το θέμα!). Η κάθε ομάδα μπορεί να ληφθεί υπόψη ως σώμα, ως μία οργανική ενότητα που απαρτίζεται από τα μέλη της.  Έτσι, τα ίδια θέματα που απασχολούν το άτομο, μπορούμε να τα δούμε να απασχολούν και τους οργανισμούς. Το ίδιο συμβαίνει και στο σώμα της οικογένειας καθώς κι αυτή απαρτίζεται από συγκεκριμένα μέλη. Αυτός ο αριθμός των μελών της καθορίζει και το μέγεθός της, το όριο της σε σχέση με τον υπόλοιπο κόσμο. Κάθε φορά που έχουμε μία αλλαγή στον αριθμό αυτόν, (είτε λόγω θανάτου, γέννησης, μετακόμισης μέλους ή γάμου) το όλο σύστημα-οικογένεια περνάει κρίση. Το νέο σώμα είτε ακρωτηριασμένο είτε με πλεονάζοντα μέλη, είναι αναγκαίο να ξαναβρεί ισορροπία στο νέο το μέγεθος. Δεν είναι μόνο ποσοτικό το ζήτημα, αλλά και ποιοτικό, καθώς αλλάζουν οι ρόλοι (θέσεις) μέσα στην οικογένεια. Χρειάζεται μία περίοδο προσαρμογής ώστε να "ξανά κατοικήσει" στο νέο σώμα της η οικογένεια, όπως και κάθε ομάδα. Το φαινόμενο αυτό το βλέπουμε και στις ψυχοθεραπευτικές ομάδες με την είσοδο και έξοδο μελών, γιαυτό και απαιτείται ένα διάστημα προετοιμασίας της ομάδας για την είσοδο ή έξοδο ενός μέλους.

Το ψυχωτικό άγχος, το άγχος της διάλυσης-διάχυσης, ενεργοποιείται κάθε φορά που το σώμα υφίσταται δραματικές αλλαγές. Είναι πιο επιρρεπής ένας άνθρωπος να αναπτύξει υπερβολικό άγχος και υπαρξιακή αγωνία όταν αλλάζει δραματικά το σώμα του, όπως μετά από μία εγχείριση, μία εγκυμοσύνη (επιλόχειος ψύχωση), μία απότομη αλλαγή βάρους, μία ασθένεια που μεταβάλλει με ταχύτητα το σώμα. Οι γυναίκες γίνονται πιο ευάλωτες ψυχικά πριν την περίοδο, που υπάρχουν ορμονικές μεταβολές αλλά και οι έφηβοι βιώνουν δραματικά το νέο σώμα κλπ.

Το σύνορο-δέρμα ορίζει το εγώ από τον άλλον, τους οικείους (τους δικούς μας) από τους ξένους. Το ανήκειν ορίζει τον ολυμπιακό από τον παναθηναϊκό, τον συγγενή από τον ξένο, τον Έλληνα από τον Τούρκο, τον άνθρωπο από το ζώο κλπ... Για να μπορέσει να στηριχθεί η ταυτότητα χρειάζεται μία ενδυνάμωση της ενδοομάδας, μία εξιδανικευτική εικόνα, μία ταύτιση του εγώ με την ομάδα αναφοράς, προκειμένου να ξέρω ποιος είμαι. Αυτή η επικέντρωση λειτουργεί συνήθως και ως κέντρο ερμηνείας του περιβάλλοντος κόσμου, παράγει μία κοσμοθεωρία λίγο πολύ εγωκεντρική. Μέσα σε αυτό το σκεπτικό παλιότερα η γη θεωρήθηκε το κέντρο του σύμπαντος, ο άνθρωπος ανώτερος από κάθε άλλο πλάσμα,  η Ελλάδα ο ομφαλός της γης, η ΑΕΚ η καλύτερη ομάδα κ.ο.κ. Ταυτόχρονα, η όποια επιθετικότητα αποστέλλεται έξω από την ενδοομάδα, ως απόβλητο και επενδύεται στην έξω-ομάδα (οι κακοί).  Μία τέτοια στάση, φυσικά και προκύπτει από μία γνωστική στρέβλωση, αλλά ενδυναμώνει την αίσθηση της ταυτότητας και λειτουργεί καθησυχαστικά κολλακεύοντας ναρκισσιστικά το άτομο, χωρίς να έχει συνήθως επίγνωση γιαυτό.

Κάθε τι έξω από την ενδοομάδα, αντιμετωπίζεται ως ξένο σώμα, ενδεχομένως επικίνδυνο-αφού ο ιός έρχεται πάντα από έξω και διεισδύει στον οργανισμό. Ο πιο επικίνδυνος ιός, σε ψυχικό επίπεδο, είναι αυτός που θα δημιουργήσει αβεβαιότητα ως προς το ζήτημα του ποιος είμαι. Θα γεννήσει αμφιβολία και θα κλονίσει τις βεβαιότητες πάνω στις οποίες έχουμε κτίσει το ερμηνευτικό επιστέγασμα για τον εαυτό μας και τον κόσμο. Ο φόβος της διάλυσης, του χάους και του αδιαφοροποίητου εμφανίζεται και τότε οι συμπεριφορές των ανθρώπων μπορεί να γίνουν εξαιρετικά ακραίες. Η παραφροσύνη εμφανίζεται εξαιτίας του φόβου αν και συνήθως καλύπτεται κατ'αντιστροφή από τον μανδύα της περηφάνιας (της φυλής, της ομάδας, του έθνους κλπ) ή και του ηρωισμού. Ένα τέτοιο πέπλο χρειάζεται για την διάσωση του ναρκισσισμού του οργανισμού που αισθάνεται να απειλείται. Είμαστε περήφανοι που ανήκουμε στην τάδε ομάδα αναφοράς. Είμαστε περήφανοι που είμαστε αυτοί που είμαστε δηλαδή. Η περηφάνια με αυτό τον τρόπο, λειτουργεί ως ασπίδα αντίστασης προς την όποια αλλαγή που φαντασιώνεται ως καταστροφή και διάλυση. Αν δεν αντιληφθούμε αυτόν τον μηχανισμό, τότε όλοι μας γινόμαστε επιρρεπείς σε "τυφλές" (αφού ασυνείδητες) αντιδράσεις ψυχωτικού τύπου. Επίσης, εύκολα μπορεί ένας λαός, ένας οργανισμός ή μία ομάδα να γίνει υποχείριο κακόβουλων ηγετών ή στρατηγικών τύπου "διαίρειν και βασίλευε".

Με τρόπο ανάλογο του δέρματος λειτουργούν και τα σύνορα των κρατών για τους πολίτες. Το σύνορο λειτουργεί ως μία μεταφορά δέρματος που παρέχει προστασία αλλά απαντά και στο ερώτημα "ποιος είμαι".

Μπορούμε λοιπόν να θεωρήσουμε ότι μία ακραία εκδήλωση ενός "εμείς" έναντι των άλλων είναι μία άμυνα απέναντι στο ψυχωτικό άγχος της διάλυσης και του εκφυλισμού. Μίας διάλυσης-συγχώνευσης όπου το εγώ και το εσύ δεν είναι με σαφήνεια καθορισμένα. Χρειάζεται χρόνο η δημιουργία ενός νέου περιβλήματος-δέρματος όπου "εγώ" και "ο άλλος" μπορεί να γίνουμε "εμείς".  Πώς είμαστε Ευρωπαίοι και ταυτόχρονα Έλληνες ή Ιταλοί ή Γάλλοι; Πώς μπορεί να είμαι η Μαρία και ταυτόχρονα ζευγάρι με τον Κώστα;  Πώς διαχειριζόμαστε όλα αυτά τα "εμείς" και τα "άλλοι";  Όπως και νά'χει η ένωση δεν είναι απαραίτητα πάντα το ζητούμενο,  αλλά η δύναμη εν τη ενώσει αλλά και η ίδια η εξελικτική πορεία τόσο του ανθρώπου όσο και του πολιτισμού αποτελεί συχνά κίνητρο για τέτοιες συγχωνεύσεις.

Για να υπάρξει συναίνεση σε μία ένωση μεταξύ δύο ομάδων, χρειάζεται να καταλάβουν τα υποκείμενα (είτε άτομα, είτε οργανισμοί) ότι και οι δύο πλευρές θα κερδίσουν κάτι από την ένωση. Ωστόσο, αν το "Εμείς" αναφέρεται σε ένα ιδεώδες, κάθε συνάντηση με "τους άλλους" μπορεί να σημαίνει έκπτωση και εκφυλισμό.  Για να μπορέσει να επιτευχθεί η ένωση, χρειάζεται να επενδυθεί ως ιδεώδες το νέο μεγαλύτερο μόρφωμα που θα προκύψει από την συνένωση των δύο ώστε να στηρίξει ικανοποιητικά το βασικό για την ταυτότητα αίσθημα του ανήκειν σε μία ομάδα που ναι μεν αλλάζει, αλλά αξίζει. Ωστόσο είναι μία διαδικασία που απαιτεί χρόνο και ζυμώσεις προκειμένου να επανακαθοριστούν νέες θέσεις για τα υποκείμενα...